„Bo dawał Żydom chleb”. W serii „Nie tylko Ulmowie” – Tadeusz Nowak ps. Szperacz

We wrześniu 1939 r. Rzesza Niemiecka i Związek Sowiecki dokonały zbrojnej inwazji na Polskę, rozpoczynając II wojnę światową. W wyniku tej agresji prawie 6 milionów polskich obywateli straciło życie, w tym ok. 3 miliony Polaków żydowskiego pochodzenia. Na okupowanych terenach Polski Niemcy wprowadzili karę śmierci nawet za najmniejszą pomoc Żydom...
Ciało Tadeusza Nowaka powieszono na bramie zakładowej „Bo dawał Żydom chleb”. W serii „Nie tylko Ulmowie” – Tadeusz Nowak ps. Szperacz
Ciało Tadeusza Nowaka powieszono na bramie zakładowej / grafika IPN

W okresie II wojny światowej niemieckie władze okupacyjne masowo wykorzystywały żydowską siłę roboczą. W dystrykcie radomskim szczególnie wielu Żydów uwięziono i zatrudniano w obozach pracy w tzw. julagach (Arbeitslager für Juden) działających przy niemieckich koncernach zbrojeniowych, które przejęły przedwojenne polskie fabryki.

Grafika: dystrykt radomski/IPN/mapywig.pl

Według oficjalnych statystyk niemieckich w maju 1943 r., już po wielkiej fali deportacji Żydów do obozów zagłady w ramach Aktion Reinhardt, w obozach pracy  pozostawało jeszcze około 22 tys. Żydów. Łącznie natomiast przez wszystkie obozy pracy w regionie mogło ich „przejść” nawet 50 tys. osób.

CZYTAJ TAKŻE: „Determinacja jednej osoby”. W serii „Nie tylko Ulmowie” – „Anna i Sara” [WIDEO]

Julagi, czyli żydowskie obozy pracy 

Największy julag powstał w Skarżysku-Kamiennej jako filia spółki Hugo Schneider Aktiengesellschaft, zwany w skrócie Hasag. W 1944 r. pracowało tu od 8 tys. do 9 tys. żydowskich robotników. Kolejne filie lipskiego Hasagu działały w Częstochowie i Kielcach. Inne większe obozy pracy dla Żydów Niemcy zorganizowali w Radomiu, Pionkach, Sędziszowie, Ostrowcu Świętokrzyskim, Bliżynie i Starachowicach.

Fot: Fragment fasady budynku fabrycznego z nazwą HASAG – fot. Marek Jedynak/IPN (x2)

W każdym z nich żydowscy robotnicy w najcięższych warunkach, w głodzie, poddawani terrorowi i nieustannej selekcji (z reguły „wyselekcjonowane” osoby mordowano natychmiast na terenach obozów), pracowali na potrzeby III Rzeszy Niemieckiej.
W tych samych fabrykach pracowali również zmuszeni do tego Polacy, ale jako tzw. robotnicy wolnościowi.

Kara śmierci za pomoc Żydom

Siłą rzeczy wielokrotnie dochodziło do wzajemnych kontaktów między polskimi i żydowskimi robotnikami, czego surowo zabraniały niemieckie władze obozowe. W zakładach podawano komunikaty i wywieszano specjalne ogłoszenia (jak na zdjęciu poniżej), mające odstraszać Polaków od kontaktów z Żydami.

Grafika: Archiwum IPN

Warto podkreślić, że kara śmierci polskiemu robotnikowi groziła nie tylko za dostarczanie żywności (częstokroć konfiskowaną przez straż obozową, tzw. Werkschutz, podczas codziennych kontroli), ale także za kontakty handlowe, jak np. wymiana ubrania na żywność. Wachlarz kar stosowanych za udzielanie pomocy polegał także na ubliżaniu od „polskich świń”, znęcaniu się, osadzeniu w areszcie czy wywózce do obozu koncentracyjnego. W skarżyskim Hasagu w pomoc Żydom odpłatną oraz czysto altruistyczną zaangażowanych było wielu Polaków.

Tadeusz Nowak „Szperacz”

Jednym z tych, którzy położyli na szali własne życie, by ratować Żydów, był Tadeusz Nowak – ślusarz remontowy ze skarżyskiego Hasagu, a jednocześnie żołnierz Armii Krajowej pod pseudonimem Szperacz. W AK dowodził grupą przerzutową amunicji. Poza tym członkowie grupy, w tym Nowak, zajmowali się przerzutem żywności dla Żydów. Wśród osób, którym bezinteresownie pomagał Nowak, był Shmuel Zalcman. Wielokrotnie od Nowaka otrzymywał chleb, marmoladę lub kawałek margaryny.

CZYTAJ TAKŻE: „Ocaliła dwustu Żydów”. W serii „Nie tylko Ulmowie” – Zofia Klemens [WIDEO]

Aresztowanie i egzekucja. „Ten Polak dawał Żydom chleb”

Tuż przed świętami wielkanocnymi 1943 r. Nowak został złapany przez Werkschutz na przekazywaniu żywności i listów jednemu z żydowskich więźniów, a następnie przetrzymywany kilkanaście godzin w areszcie.

Przypuszczalnie w celu odstraszenia od udzielania pomocy Żydom 21 kwietnia 1943 r. niemiecki dyrektor Hasagu Egon Dalski wydał polecenie wykonania na Nowaku publicznej egzekucji przez powieszenie na oczach setek innych robotników. Zatrzymano wówczas dwie zmiany robocze (wchodzącą i wychodzącą), a w kierunku pracowników skierowano karabiny maszynowe. Rozwieszono również plakaty mówiące o skazaniu Nowaka na karę śmierci za pomoc Żydom.

 Grafika: Ogłoszenie o skazaniu Tadeusza Nowaka/Archiwum IPN

Ponieważ egzekucja się nie powiodła na skutek zerwania liny nieprzytomny Nowak został zastrzelony przez Kurta Krausego – komendanta Werkschutzu. Następnie ciało powieszono na bramie zakładowej, na której umieszczono tablicę z napisem informującym o przyczynach śmierci. Według jednej z wersji brzmiała ona: „Za pomoc Żydom i dostarczanie listów”, a według innej: „Ten Polak dawał Żydom chleb”. 


28 marca 1990 r. Tadeusz Nowak został uhonorowany tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.

Tadeusz Nowak ps. Szperacz – 13. odc. filmowego cyklu IPN „Nie tylko Ulmowie” dostępny na kanale IPNtv

***

Historycy szacują, że Polacy w czasie II wojny światowej uratowali kilkadziesiąt tysięcy swoich żydowskich współobywateli. Niemieccy okupanci zabili za tę pomoc około 1000 Polaków.

ZOBACZ TAKŻE: (link do całej serii) TUTAJ

Publikacja dotycząca Tadeusza Nowaka – Edyta Krężołek w: Represje za pomoc Żydom na okupowanych ziemiach polskich w czasie II wojny światowej, t. I, red. M. Grądzka-Rejak, A. Namysło, Warszawa 2019, s. 249.

 


 

POLECANE
Niepewna rola Polaków w meczu z Villarrealem. Flick szykuje niespodzianki Wiadomości
Niepewna rola Polaków w meczu z Villarrealem. Flick szykuje niespodzianki

Po hucznej celebracji tytułu mistrza Hiszpanii na ulicach Barcelony, drużyna Hansiego Flicka wraca dziś do sportowej codzienności. Teraz przed „Dumą Katalonii” domowe starcie z Villarrealem, ale ze względu na zdobycie mistrzostwa, niemiecki trener planuje spore zmiany w składzie.

Tragedia w lokalu wyborczym w Szczecinie. Nie udało się uratować kobiety z ostatniej chwili
Tragedia w lokalu wyborczym w Szczecinie. Nie udało się uratować kobiety

W lokalu wyborczym przy ul. Komuny Paryskiej w Szczecinie wydarzyła się tragedia. Przed godz. 9 policja otrzymała zgłoszenie o śmierci kobiety.

Zakończyło się głosowanie na prezydenta Polski w USA. Zobacz, gdzie oddano najwięcej głosów Wiadomości
Zakończyło się głosowanie na prezydenta Polski w USA. Zobacz, gdzie oddano najwięcej głosów

W 57 obwodach w Stanach Zjednoczonych zakończyło się głosowanie w I turze wyborów prezydenckich. Do udziału w głosowaniu zgłosiło się ponad 43 tys. osób, ale w większości lokali nie było kolejek do oddania głosu, tak jak to było we wcześniejszych wyborach. Najwięcej głosów oddano w Chicago i Nowym Jorku.

Justyna Steczkowska ze 156 punktami w Eurowizji. Od tych państw dostała najwyższą notę Wiadomości
Justyna Steczkowska ze 156 punktami w Eurowizji. Od tych państw dostała najwyższą notę

69. Konkurs Piosenki Eurowizji wygrał Johannes "JJ" Pietsch z Austrii. Justyna Steczkowska otrzymała 17 punktów od międzynarodowego jury, a od widzów z całej Europy aż 139. Ostatecznie zajęła 14. miejsce. Które kraje głosowały na polską wokalistkę?

Ponad 70 przypadków naruszenia ciszy wyborczej. Wśród nich wpisy posła KO i wiceministra sprawiedliwości z ostatniej chwili
Ponad 70 przypadków naruszenia ciszy wyborczej. Wśród nich wpisy posła KO i wiceministra sprawiedliwości

Od początku ciszy wyborczej odnotowano 72 przypadki jej naruszenia, w tym dwa przestępstwa - przekazała w sobotę wieczorem podkomisarz Iwona Kijowska z Komendy Głównej Policji. Według KGP były to głównie działania w internecie. Wśród naruszeń ciszy wyborczej znalazły się również wpisy w mediach społecznościowych wiceministra sprawiedliwości Arkadiusza Myrchy oraz posła KO Piotra Głowskiego.

Wybieramy Prezydenta RP. Najważniejsze informacje dla głosujących Wiadomości
Wybieramy Prezydenta RP. Najważniejsze informacje dla głosujących

O godz. 7.00 w niedzielę rozpoczęło się głosowanie w wyborach prezydenckich. Startuje w nich 13 kandydatów. Do zakończenia głosowania trwa cisza wyborcza. Głosowanie ma potrwać do 21.00.

Od lat 90' wokół Auschwitz dzieją się dziwne rzeczy gorące
Od lat 90' wokół Auschwitz dzieją się dziwne rzeczy

Już za miesiąc 14 czerwca mamy 85 rocznicę I-go Transportu Polaków do tworzonego właśnie KL Auschwitz w polskim, ale włączonym w 1939 r. do III Rzeszy Oświęcimiu.

Odkryto potężne złoża gazu na Morzu Czarnym z ostatniej chwili
Odkryto potężne złoża gazu na Morzu Czarnym

Odkryliśmy na Morzu Czarnym złoża gazu wynoszące 75 mld metrów sześciennych - poinformował w sobotę w Stambule prezydent Turcji Recep Tayyip Erdogan.

Nie żyje wybitna polska śpiewaczka Wiadomości
Nie żyje wybitna polska śpiewaczka

Zmarła prof. Jadwiga Rappé - jedna z najwybitniejszych polskich śpiewaczek, której niezwykły głos i charyzma uczyniły ją legendą scen muzycznych. Informację o śmierci artystki przekazała rodzina, podkreślając: „Pozostawiła po sobie bogate dziedzictwo - zarówno to muzyczne, jak i osobiste: męża, dzieci, wnuki oraz przyjaciół.”

IMGW wydał komunikat. Oto co nas czeka w najbliższym czasie Wiadomości
IMGW wydał komunikat. Oto co nas czeka w najbliższym czasie

Sobota i niedziela będą pochmurne i deszczowe, lokalnie mogą pojawić się burze z opadami drobnego gradu. W nocy z soboty na niedzielę na wschodzie i południu kraju wystąpią przymrozki - poinformował synoptyk IMGW Wiesław Winnicki.

REKLAMA

„Bo dawał Żydom chleb”. W serii „Nie tylko Ulmowie” – Tadeusz Nowak ps. Szperacz

We wrześniu 1939 r. Rzesza Niemiecka i Związek Sowiecki dokonały zbrojnej inwazji na Polskę, rozpoczynając II wojnę światową. W wyniku tej agresji prawie 6 milionów polskich obywateli straciło życie, w tym ok. 3 miliony Polaków żydowskiego pochodzenia. Na okupowanych terenach Polski Niemcy wprowadzili karę śmierci nawet za najmniejszą pomoc Żydom...
Ciało Tadeusza Nowaka powieszono na bramie zakładowej „Bo dawał Żydom chleb”. W serii „Nie tylko Ulmowie” – Tadeusz Nowak ps. Szperacz
Ciało Tadeusza Nowaka powieszono na bramie zakładowej / grafika IPN

W okresie II wojny światowej niemieckie władze okupacyjne masowo wykorzystywały żydowską siłę roboczą. W dystrykcie radomskim szczególnie wielu Żydów uwięziono i zatrudniano w obozach pracy w tzw. julagach (Arbeitslager für Juden) działających przy niemieckich koncernach zbrojeniowych, które przejęły przedwojenne polskie fabryki.

Grafika: dystrykt radomski/IPN/mapywig.pl

Według oficjalnych statystyk niemieckich w maju 1943 r., już po wielkiej fali deportacji Żydów do obozów zagłady w ramach Aktion Reinhardt, w obozach pracy  pozostawało jeszcze około 22 tys. Żydów. Łącznie natomiast przez wszystkie obozy pracy w regionie mogło ich „przejść” nawet 50 tys. osób.

CZYTAJ TAKŻE: „Determinacja jednej osoby”. W serii „Nie tylko Ulmowie” – „Anna i Sara” [WIDEO]

Julagi, czyli żydowskie obozy pracy 

Największy julag powstał w Skarżysku-Kamiennej jako filia spółki Hugo Schneider Aktiengesellschaft, zwany w skrócie Hasag. W 1944 r. pracowało tu od 8 tys. do 9 tys. żydowskich robotników. Kolejne filie lipskiego Hasagu działały w Częstochowie i Kielcach. Inne większe obozy pracy dla Żydów Niemcy zorganizowali w Radomiu, Pionkach, Sędziszowie, Ostrowcu Świętokrzyskim, Bliżynie i Starachowicach.

Fot: Fragment fasady budynku fabrycznego z nazwą HASAG – fot. Marek Jedynak/IPN (x2)

W każdym z nich żydowscy robotnicy w najcięższych warunkach, w głodzie, poddawani terrorowi i nieustannej selekcji (z reguły „wyselekcjonowane” osoby mordowano natychmiast na terenach obozów), pracowali na potrzeby III Rzeszy Niemieckiej.
W tych samych fabrykach pracowali również zmuszeni do tego Polacy, ale jako tzw. robotnicy wolnościowi.

Kara śmierci za pomoc Żydom

Siłą rzeczy wielokrotnie dochodziło do wzajemnych kontaktów między polskimi i żydowskimi robotnikami, czego surowo zabraniały niemieckie władze obozowe. W zakładach podawano komunikaty i wywieszano specjalne ogłoszenia (jak na zdjęciu poniżej), mające odstraszać Polaków od kontaktów z Żydami.

Grafika: Archiwum IPN

Warto podkreślić, że kara śmierci polskiemu robotnikowi groziła nie tylko za dostarczanie żywności (częstokroć konfiskowaną przez straż obozową, tzw. Werkschutz, podczas codziennych kontroli), ale także za kontakty handlowe, jak np. wymiana ubrania na żywność. Wachlarz kar stosowanych za udzielanie pomocy polegał także na ubliżaniu od „polskich świń”, znęcaniu się, osadzeniu w areszcie czy wywózce do obozu koncentracyjnego. W skarżyskim Hasagu w pomoc Żydom odpłatną oraz czysto altruistyczną zaangażowanych było wielu Polaków.

Tadeusz Nowak „Szperacz”

Jednym z tych, którzy położyli na szali własne życie, by ratować Żydów, był Tadeusz Nowak – ślusarz remontowy ze skarżyskiego Hasagu, a jednocześnie żołnierz Armii Krajowej pod pseudonimem Szperacz. W AK dowodził grupą przerzutową amunicji. Poza tym członkowie grupy, w tym Nowak, zajmowali się przerzutem żywności dla Żydów. Wśród osób, którym bezinteresownie pomagał Nowak, był Shmuel Zalcman. Wielokrotnie od Nowaka otrzymywał chleb, marmoladę lub kawałek margaryny.

CZYTAJ TAKŻE: „Ocaliła dwustu Żydów”. W serii „Nie tylko Ulmowie” – Zofia Klemens [WIDEO]

Aresztowanie i egzekucja. „Ten Polak dawał Żydom chleb”

Tuż przed świętami wielkanocnymi 1943 r. Nowak został złapany przez Werkschutz na przekazywaniu żywności i listów jednemu z żydowskich więźniów, a następnie przetrzymywany kilkanaście godzin w areszcie.

Przypuszczalnie w celu odstraszenia od udzielania pomocy Żydom 21 kwietnia 1943 r. niemiecki dyrektor Hasagu Egon Dalski wydał polecenie wykonania na Nowaku publicznej egzekucji przez powieszenie na oczach setek innych robotników. Zatrzymano wówczas dwie zmiany robocze (wchodzącą i wychodzącą), a w kierunku pracowników skierowano karabiny maszynowe. Rozwieszono również plakaty mówiące o skazaniu Nowaka na karę śmierci za pomoc Żydom.

 Grafika: Ogłoszenie o skazaniu Tadeusza Nowaka/Archiwum IPN

Ponieważ egzekucja się nie powiodła na skutek zerwania liny nieprzytomny Nowak został zastrzelony przez Kurta Krausego – komendanta Werkschutzu. Następnie ciało powieszono na bramie zakładowej, na której umieszczono tablicę z napisem informującym o przyczynach śmierci. Według jednej z wersji brzmiała ona: „Za pomoc Żydom i dostarczanie listów”, a według innej: „Ten Polak dawał Żydom chleb”. 


28 marca 1990 r. Tadeusz Nowak został uhonorowany tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.

Tadeusz Nowak ps. Szperacz – 13. odc. filmowego cyklu IPN „Nie tylko Ulmowie” dostępny na kanale IPNtv

***

Historycy szacują, że Polacy w czasie II wojny światowej uratowali kilkadziesiąt tysięcy swoich żydowskich współobywateli. Niemieccy okupanci zabili za tę pomoc około 1000 Polaków.

ZOBACZ TAKŻE: (link do całej serii) TUTAJ

Publikacja dotycząca Tadeusza Nowaka – Edyta Krężołek w: Represje za pomoc Żydom na okupowanych ziemiach polskich w czasie II wojny światowej, t. I, red. M. Grądzka-Rejak, A. Namysło, Warszawa 2019, s. 249.

 



 

Polecane
Emerytury
Stażowe