Osoba uskarżająca się na kamienie nerkowe bardzo cierpi, a ostry ból towarzyszący przemieszczaniu się kamieni nerkowych w drogach moczowych, czyli kolka nerkowa, jest tak silny, że porównuje się go nawet do bóli porodowych.

Skąd się biorą kamienie w nerkach?

Kamica nerkowa, inaczej kamica moczowa, to obecność w układzie moczowym złogów, potocznie nazywanych kamieniami moczowymi, które zbudowane są z substancji chemicznych znajdujących się w moczu. W stanie prawidłowym są one obecne w moczu w formie rozpuszczonej. Czasem jednak ich stężenie jest zbyt duże i nie następuje ich całkowite rozpuszczenie. Z niektórych nierozpuszczonych substancji tworzą się kryształki, początkowo drobne, nazywane piaskiem w nerkach. Z czasem łączą się one w coraz większe, co prowadzi do powstania złogów – kamieni moczowych, których obecność prowadzi do objawów kamicy nerkowej. Najczęściej, bo prawie u 80 procent chorych, są one zbudowane ze szczawianu lub fosforanu wapnia, rzadziej z kwasu moczowego, fosforanu magnezowo-amonowego, występującego głównie u osób z przewlekłym zakażeniem nerek, a także w bardzo rzadkich przypadkach z cystyny.

Kamica może dotknąć każdego

Kamica nerkowa jest chorobą często występującą. Jej objawy w formie napadu kolki nerkowej odczuwa przynajmniej raz w życiu około 10 proc. mężczyzn i 5 proc. kobiet. Pierwszy napad zwykle pojawia się między 20. a 40. rokiem życia. U mężczyzn kamica nerkowa najczęściej występuje w wieku 40–50 lat, a u kobiet w wieku 50–70 lat. Po pierwszym napadzie kolki nerkowej u połowy chorych w ciągu 5–10 lat występują kolejne napady. U niektórych choroba utrzymuje się przez kilkadziesiąt lat, a w tym czasie chorzy wiele razy wydalają („rodzą”) kamienie i są poddawani zabiegom urologicznym. Kamica może występować rodzinnie; wówczas u członków rodziny chorego często stwierdza się zaburzenia metabolizmu pewnych substancji, co sprzyja tworzeniu się kamieni moczowych. Jak stwierdzono, kamica nerkowa nie ma związku z kamicą żółciową, czyli powstawaniu kamieni w pęcherzyku i przewodach żółciowych.

Przyczyny rozwoju kamicy nerkowej

Choroba rozwija się w wyniku określonych zaburzeń, na przykład z powodu przerostu gruczołu krokowego mocz nie odpływa prawidłowo z jednej lub obu nerek. Pojawia się też, gdy w moczu znajduje się zbyt mało substancji, które hamują tworzenie się złogów, na przykład cytrynianów czy magnezu. Może być także spowodowana inną chorobą, operacją jelita cienkiego, ale też przyjmowaniem zbyt dużych dawek witaminy D lub preparatów wapnia, a także bardzo dużych dawek witaminy C.

Nietypowe i typowe objawy choroby

Kamień lub kamienie znajdujące się w nerkach mogą nie dawać żadnych objawów przez długie lata, jednak w tym czasie powoli mogą się powiększać, niekiedy do dużych rozmiarów, i wypełniać całą miedniczkę oraz kielichy nerki. W takich wypadkach może występować tępy ból pleców, który bywa błędnie przypisywany chorobie kręgosłupa. Typowym objawem kamicy nerkowej jest kolka nerkowa. To nagły, niezwykle silny ból, przez kobiety często opisywany jako znacznie silniejszy niż bóle porodowe. Jego przyczyną jest przemieszczenie się kamienia z nerki do moczowodu, co powoduje jego podrażnienie i częściowe lub całkowite zatkanie. Ból towarzyszący kolce nerkowej jest ostry, niekiedy kurczowy – na przemian nasila się i łagodnieje. Jeżeli kamień jest wysoko, chory odczuwa go w okolicy nerki, a jeśli jest blisko pęcherza, nisko, ból odczujemy w dole brzucha. Może też promieniować do pachwiny po tej samej stronie. Wielu chorych podczas napadu kolki nerkowej ma nudności i  wymioty.

Mocz wydalany podczas napadu może mieć kolor czerwony ze względu na obecność krwi. Jeżeli kamień moczowy, który spowodował napady kolki nerkowej, jest niewielki, o średnicy mniejszej niż 5 mm, może dość szybko przesunąć się do pęcherza moczowego i ból trwa krótko. Wystarczy wtedy przyjąć leki przeciwbólowe i rozkurczowe. Większe kamienie dłużej przesuwają się przez moczowód lub go zatykają. Wtedy kolka nerkowa może trwać wiele dni i ostatecznie wymagać interwencji urologicznej. Inne objawy kamienia moczowego przemieszczającego się przez moczowód do pęcherza to częste parcie na mocz, pieczenie podczas jego oddawania, uczucie niecałkowitego opróżnienia pęcherza, a w przypadku mężczyzn ból promieniujący do czubka prącia.

Co zrobić w razie wystąpienia objawów kamicy nerkowej?

Jeżeli wyżej opisane dolegliwości wystąpiły po raz pierwszy lub towarzyszy im gorączka lub dreszcze, należy niezwłocznie zgłosić się do lekarza. Pomocy medycznej należy również szukać, jeżeli nudności i wymioty uniemożliwiają przyjmowanie płynów i pokarmów. Osoby z rozpoznaną kamicą nerkową, u których nie występują inne, zwłaszcza przewlekłe choroby – mogą same rozpocząć leczenie, przyjmując polecone wcześniej przez lekarza leki przeciwbólowe i rozkurczowe oraz pijąc duże ilości płynów – od 3 do 4 litrów. Nie wolno próbować samodzielnie leczyć objawów kolki nerkowej u dzieci i kobiet w ciąży. Podsumowując, należy zgłosić się do lekarza, gdy dolegliwości występują po raz pierwszy w życiu, gdy są one bardziej nasilone lub inne niż w przeszłości i gdy nie ustępują w krótkim czasie. Wizyta u lekarza musi nastąpić niezwłocznie, jeżeli jednocześnie występują takie objawy, jak: gorączka, czerwona barwa moczu, czyli krwiomocz, zmniejszenie ilości oddawanego moczu, a także inne niepokojące dolegliwości.

Czy da się całkowicie pozbyć kamieni moczowych?

Stosując interwencje urologiczne, praktycznie we wszystkich przypadkach można usunąć kamienie moczowe, a przestrzeganie odpowiedniego stylu życia oraz stosowanie leków u wielu osób zapobiega tworzeniu się nowych złogów. W wielu przypadkach kamicę nerkową można więc wyleczyć. Najważniejsze jest tutaj zdyscyplinowanie pacjenta, który już do końca życia powinien ściśle przestrzegać wyznaczonych zasad zapobiegania kamicy nerkowej. Niejednokrotnie do nawrotu kamicy nerkowej dochodzi właśnie z winy pacjenta. Jednak u tej części cierpiących, u których zapobieganie jest nieskuteczne, zawsze można zdecydowanie zmniejszyć częstość nawrotów choroby oraz ich nasilenie.

Jak zapobiec kamicy nerkowej

Ryzyko powstawania kamieni nerkowych można zmniejszyć przez wprowadzenie kilku podstawowych praktyk.

•  Nawodnienie – picie odpowiedniej ilości płynów. Należy wypijać szklankę płynu na noc, tuż przed snem, jak również w nocy, jeżeli sen zostanie przerwany w celu oddania moczu. Woda i inne napoje rozcieńczają mocz i zapobiegają tworzeniu się kryształków, czyli „piasku w nerkach”. Szczególnie trzeba zwiększyć picie, gdy rośnie zapotrzebowanie na nawodnienie: przy wysokiej temperaturze otoczenia, ciężkiej pracy fizycznej, a także w gorączce. Najważniejszy sposób zapobiegania kamicy nerkowej polega na piciu takiej ilości płynów, aby objętość moczu zawsze wynosiła co najmniej 2 litry na dobę.
• Regularne spożywanie warzyw i owoców. Według badań u osób, które spożywają więcej warzyw i owoców, jest mniejsze ryzyko kamicy nerkowej nawet o 25 proc., choć warto sprawdzić, czy ulubiony produkt nie jest na liście ograniczeń. Jeżeli bowiem skład kamienia zbadano i zawiera on szczawiany lub wykryto u pacjenta nadmierne wydalanie szczawianów z moczem, należy ograniczyć spożycie pokarmów bogatych w szczawiany, do których należą: czekolada, kawa i herbata, orzechy, rabarbar, szpinak, buraki i truskawki.
• Ograniczenie spożywania fruktozy dodanej do produktów, w tym syropu glukozowo-fruktozowego. Zwróćmy uwagę, że fruktoza znajduje się również w zwykłym białym cukrze.
• Zmniejszenie spożycia soli, gdyż zawarty w niej sód powoduje wzrost poziomu wapnia w moczu, co sprzyja powstawaniu kamieni.
• Zmniejszenie spożycia mięsa, również ryb, jeżeli są spożywane w dużych ilościach, gdyż mięso jest źródłem substancji zakwaszających mocz, co ułatwia powstawanie kamieni moczowych.
• Dostarczanie organizmowi cytrynianów. Dieta zasobna w cytryniany i kwas cytrynowy hamuje powstawanie kryształków szczawianu wapnia i zmniejsza ich zdolność do tworzenia się większych kamieni. Poza warzywami i owocami źródłem cytrynianów jest np. lemoniada.

Mity na temat ograniczania wapnia

Panuje przekonanie, że aby zapobiegać kamicy szczawianowo-wapniowej czy przeciwdziałać jej nawrotom, trzeba znacznie ograniczyć spożycie wapnia wraz z dietą. Nie jest to jednak właściwe. Wapń wiąże szczawiany w jelitach. Mniej wapnia w przewodzie pokarmowym to mniej szczawianów wiązanych i wydalanych z kałem. Wówczas więcej szczawianów wchłania się do krwi i wydala przez nerki, gdzie mogą tworzyć kamienie nerkowe. Niski poziom wapnia w diecie może paradoksalnie zwiększać ryzyko powstawania kamieni szczawianowo-wapniowych. Dlatego zaleca się spożywanie odpowiedniej ilości wapnia – około 1000–1200 mg/dobę.

Najlepsza dieta na nerki

Jak zbadali naukowcy, spośród rozmaitych modeli odżywiania to dieta śródziemnomorska pozytywnie wpływa na funkcje nerek i stanowi ochronę przed chorobami tego narządu. Potwierdzono, że może zmniejszyć ryzyko kamieni nerkowych o 12–40 proc. Potraktujmy więc dietę śródziemnomorską jako uniwersalny sposób odżywiania, który możemy w szczegółach dopasować do siebie i swoich bliskich.