[Tylko u nas] Prof. David Engels: W krainie ostatniego człowieka
![[Tylko u nas] Prof. David Engels: W krainie ostatniego człowieka](https://www.tysol.pl/imgcache/750x530/c//zdj/zdjecie/51751.jpg)
Gdyż ostatni człowiek jest ze wszech miar oświecony. Dlaczegóż to miałby wierzyć, skoro on wie? Dlaczegóż miałby zaprzątać swe myśli jakąś istotą wyższą, skoro sam czuje się bogiem? Naturalnie, nigdy w historii nie było boga, który byłby tak nieszczęśliwy, tak materialistyczny jak ów ostatni człowiek: wszak nie istnieje dlań żadna tajemnica i nie może istnieć; jego horyzont nie jest obietnicą czegoś, lecz zjawiskiem czysto optycznym; transcendencja to nie tylko przesąd, ale wręcz wróg. On wie - ba, on tego chce - że jest tylko prochem i tak też traktuje siebie i innych. A ponieważ obecne życie jest jego jedynym życiem, nie szczędzi wysiłków, aby unikać kontaktu z Najwyższym, aby nie musieć podawać wątpliwość swojego stosunku do świata: wszystkie kościoły są zatem stylizowane lub przerabiane na muzea, wiara zredukowana została do czysto utylitarnego moralizmu, miłość teoretycznie do hormonów, a w praktyce do aktu prokreacyjnego; rodzina zdegradowana do dowolnej liczby osób, które można w każdej chwili dowolnie wymieniać, doświadczenie piękna za sprawą współczesnej estetyki w dużej mierze stało się niemożliwe, a wszelkie formy cierpienia, nawet przy narodzinach i śmierci, zmedykalizowane - krótko mówiąc: ostatni człowiek urządził się w swym środowisku tak rozsądnie i bez patosu, jak to tylko możliwe, i pozostaje niemal całkowicie zamknięty w murach swego intelektu.
Albowiem ostatni człowiek jest ze wszech miar racjonalistą. To, czego chce i potrzebuje, to fakty i liczby. Ma być logicznie i naukowo: każdy wysiłek powinien się opłacać, każda aktywność powinna być opłacona brzęczącą monetą; każde pytanie powinno być wpierw gruntownie przemyślane z punktu widzenia zysku, tak, aby uniknąć wszelkich afektów. Wszystko musi znaleźć swoje wyjaśnienie, najlepiej tak, aby sprawiło, że obserwator poczuje się lepszy, zobaczy swoją przewagę. I wszystko jest wymienne, zastępowalne, nic nie jest wyjątkowe i niepowtarzalne, wszystko się bilansuje, najlepiej z zyskiem: to jest ostateczna zasada wiary ostatniego człowieka. On nie zna czegoś takiego jak ofiara, honor, zaszczyt, duma czy oddanie: co nie przynosi natychmiastowych pożytku, tego się nie podejmuje, robi tylko to, co daje przewagę, i to bez liczenia się z samym sobą i z innymi. W końcu wszystko inne byłoby nierozsądne. A żeby wiedzieć, co jest rozsądne, od tego ma naukowców oraz media.
Ostatni człowiek wierzy w to, co mu wyłuszczają media. Nie dlatego, że ma szczególne zaufanie do dziennikarzy czy nawet ekspertów: w indywidualnych przypadkach i tak pozostają oni zawsze podejrzani, tak jak wszyscy, którzy zdają się posiadać trochę więcej społecznego rozgłosu i skuteczności, co oczywiście ostatni człowiek chciałby mieć dla siebie, gdyż sam istnieje tylko w oczach otaczających go bliźnich. Nie, on słucha mediów tak jak żeglarz obserwuje kierunek wiatru: aby wiedzieć, jaka jest opinia większości, której on też chce być reprezentantem, aby istnieć nadal w oczach sobie równych. Wszelako każda prawda jest względna; on wie, że chodzi tylko o to, aby w odpowiednim momencie wyrazić tę jedynie słuszną prawdę. W nim najbardziej radykalny indywidualizm stał się najbardziej skrajnym kolektywizmem. A ponieważ całym umysłem i wolą dąży do przewidywalności i spokoju, więc aby móc napawać się swoim małym szczęściem nie lubi też kontrowersji, przynajmniej nie wtedy, gdy od początku nie zostało jasno ustalone, kto jest po dobrej, a kto po złej stronie. A rozumie się samo przez się, że ostatni człowiek chce być zawsze po tej dobrej stronie.
Ostatni człowiek nie jest zły, w każdym razie głęboko w to wierzy. I faktycznie, do świadomego czynienia zła brakuje mu energii - w końcu płaci swoim politykom, na których w razie czego może zwalić całą odpowiedzialność za niewykonanie jego bynajmniej nie indywidualnej, lecz zbiorowej woli. Obejmuje to także walkę ze wszystkimi, którzy sprzeciwiają się jego życiowym ideałom: z tymi, którzy za sprawą swych przekonań lub wiary stawiają owe niewygodne i nieprzyjemne pytania, z którymi ostatni człowiek wolałaby się nie konfrontować; z owymi wichrzycielami, którzy mają czelność myśleć poza teraźniejszością, poza tu i teraz, nie na miarę wyłącznie dzisiejszego pokolenia, powodując jedynie kłopoty; z ludźmi owładniętymi ideałami, które ostatni człowiek może uznawać jedynie za irracjonalne. Dlatego trzeba ich wykluczyć z dyskursu politycznego. Oczywiście ów dyskurs powinien być otwarty i pluralistyczny - ale tylko dla takich jak on, dla tych którzy są po tej „właściwej” stronie, nie zaś dla „wrogów” społeczeństwa otwartego, postrzeganych opcjonalnie jako kłamców tudzież niezrównoważonych psychicznie, i jako tacy powinni być ścigani i karani. To, że wszystkie te pojęcia, w zależności od sytuacji, potrafią z dnia na dzień zmieniać znaczenie, nie jest istotne: prawda czy kłamstwo to dla ostatniego człowieka rzeczy zupełnie obojętne; i nie tylko dlatego, że nie posiada on pamięci tego co przeszłe, ale także dlatego, że nie ma przed sobą przyszłości; co więcej, on nie tej przyszłości nie chce: to, co nie jest celowe tu i teraz, nie ma prawa odwracać jego uwagi.
Ostatni człowiek wie przecież - gdyż tego chce - że jest tym ostatnim: każda forma życia pozagrobowego jest mu zatem wstrętna: byłby to przecież kiepski interes - dowód, że zainwestował kapitał w taki sposób, że na koniec coś tam zostało, że nie spożytkował wszystkiego jak należało do cna. Ostatni człowiek nie ma przeszłości, nie ma też przyszłości: taką postawę traktuje on jako „otwartą”, jako oświeconą i wedle takich kryteriów wybiera swoich polityków - tak, aby mogli go łatwo i bezboleśnie prowadzić po linii najmniejszego oporu: od jednego krótkoterminowego zysku ku następnemu, aż paradoksalnie wszystko zostaje zużyte. W głębi duszy może nawet napełniać go satysfakcją to, że jest tym ostatnim, więc nie tylko rezygnuje z zakładania rodziny, ale także w sposób bardzo systematyczny i przekonany o swej progresywności niszczy ostatnie świadectwa własnej kultury i modelu społecznego - poprzez, na przykład, sprowadzanie cudzoziemców w samo centrum swojego kulturowego i cywilizacyjnego dziedzictwa: oczywiście w imię tolerancji i człowieczeństwa, choć tak naprawdę ze wstrętu dla samego siebie i z egoizmu. Bo mówiąc ściśle, ostatni człowiek nie jest konkluzją ani - jak sam sobie często wmawia - początkiem czegoś nowego, lecz raczej zaprzeczeniem człowieczeństwa.
Oczywiście gatunek ostatniego człowieka jeszcze nie zdominował całej Zachodniej Europy - tu i ówdzie wciąż jeszcze trwa opór. Ale jego sposób myślenia zdążył już zainfekować prawie wszystkie dziedziny życia; jest tak głęboko związany z polityką, kulturą, mediami, gospodarką i społeczeństwem, że wyrugowanie tego stanu umysłu z duszy zachodniego Europejczyka wydaje się już prawie niemożliwe bez ryzyka straszliwych konsekwencji dla egzystencji i ducha tej części świata. A jednak: jeśli ten ostatni człowiek nie zostanie szybko powstrzymany i zmieciony z powierzchni ziemi, wcześniej czy później zniszczy siebie i wraz z nim to, co zostało z zachodniej cywilizacji. Niestety, również do Polski przybył już ów ostatni człowiek, chowając się za przesadnymi i moralizującymi pojęciami i imionami, i świętując już swoje pierwsze, a wkrótce być może i ostateczne triumfy. Ale nie jest jeszcze za późno, można mu jeszcze stawić opór - i inaczej niż w Europie Zachodniej, z pełną świadomością tego, jakie miałoby konsekwencje, gdyby udało mu się tutaj na dobre zakorzenić. Oczywiście: walka z ostatnim człowiekiem jest też tą najtrudniejszą, gdyż toczona jest nie tylko co kilka lat przy urnie wyborczej, ale i codziennie, w każdej godzinie, w każdej minucie - w nas samych.
David Engels