Dziś mija 42. rocznica rejestracji Niezależnego Zrzeszenia Studentów

Studenci jeszcze przed 1980 r. stanowili ważną część opozycji demokratycznej. W sierpniu 1980 r., pod bramą Stoczni Gdańskiej, grupa słuchaczy z miejscowych uczelni przedstawiła apel dotyczący uznania niezależnych organizacji studenckich. Młodzi ludzie pragnęli demokratyzacji uczelni i życia studenckiego, przestrzegania w kraju podstawowych swobód politycznych, poszanowania praw człowieka oraz polskich tradycji niepodległościowych i patriotycznych.

Założenie

We wrześniu 1980 r. na Politechnice Warszawskiej spotkali się przedstawicieli różnych grup studenckich z całej Polski, w celu omówienia powołania organizacji, która byłaby studenckim odpowiednikiem „Solidarności”. Miesiąc później doszło do Zjazdu Delegatów Komitetów Założycielskich Niezależnych Organizacji Studenckich, podczas którego zdecydowano o powstaniu jednej organizacji środowiskowej pod nazwą Niezależne Zrzeszenie Studentów. Powołano również do życia Ogólnopolski Komitet Założycielski (OKZ), który miał zająć się sprawami związanymi z rejestracją zrzeszenia. 20 października 1980 r. OKZ złożył w Sądzie Wojewódzkim w Warszawie wniosek o rejestrację NZS.

13 listopada 1980 r. sąd odrzucił wniosek. Decyzję uzasadnił tym, że organem odpowiednim w tej sprawie jest Ministerstwo Nauki Szkolnictwa Wyższego i Techniki. Władze PRL nie chciały zgodzić się na zalegalizowanie NZS, więc Minister Szkolnictwa Wyższego grał na zwłokę. W odpowiedzi studenci rozpoczęli akcje protestacyjne na uczelniach.

Strajk

21 stycznia 1981 r. został ogłoszony przez studentów strajk okupacyjny w Łodzi. Dwa dni później OKZ ogłosił w całym kraju solidarnościową akcję protestacyjną. Jednym z głównych postulatów strajkujących było prawo do zrzeszania się w wolnych organizacjach, uwolnienia więźniów politycznych i zaprzestania represji wobec opozycji. Trwający od trzech tygodni strajk oraz kolejne rozmowy pomiędzy Komisją Międzyresortową a Międzyuczelnianą Komisją Porozumiewawczą skłoniły Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki prof. Janusza Górskiego do podjęcia 17 lutego 1981 r. decyzji o rejestracji Niezależnego Zrzeszenia Studentów. Następnego dnia min. Górski w Łodzi parafował porozumienie kończące strajk studencki.

Dzięki temu dokumentowi studenci wywalczyli:

- rejestrację NZS, autonomię i swobodę programową uczelni,
- udział studentów w ciałach kolegialnych uczelni,
- zniesienie praktyk robotniczych,
- wydłużenie studiów z 4 do 5 lat,
 zniesienie cenzury w wydawnictwach naukowych,
- dostęp do zakazanych dzieł kultury,
- zmianę w organizacji szkolenia wojskowego,
- prawo do swobodnego wyjazdu za granicę,
- powrót na uczelnie nauczycieli zwolnionych za przekonania polityczne.

W kwietniu 1981 r. odbył się w Krakowie I Zjazd NZS, uczestniczyło w nim 264. delegatów. Wybrano Krajową Komisję Koordynacyjną, a Jarosław Guzy został wybrany na przewodniczego organizacji. Wiosną 1981 r. struktury NZS obejmowały wszystkie uczelnie w kraju. Zrzeszenie liczyło około 80 tys. członków, działających na 89. wyższych uczelniach.

Po wprowadzeniu stanu wojennego NZS został przez władzę uznany za organizację antysystemową i w styczniu 1982 r. zdelegalizowany. Wielu działaczy internowano.

W drugiej połowie lat osiemdziesiątych na uczelniach podejmowano próby tworzenia nowych struktur organizacji. Rok 1988 był momentem prawdziwej reaktywacji NZS, a wrześniowy Zjazd NZS doprowadził do ostatecznej konsolidacji organizacji. Ponownie zalegalizowano NZS dopiero po powołaniu rządu Tadeusza Mazowieckiego we wrześniu 1989 r.

Prezes Instytutu Pamięci Narodowej Janusz Kurtyka, w czasach studenckich działacz Komitetu Założycielskiego NZS UJ, po latach w następujących słowach charakteryzował studencką organizację: NZS grupował młodzież nie doświadczoną jeszcze gorzkimi kompromisami życia codziennego w państwie komunistycznym – ale już świadomą, jak to życie wygląda i odrzucającą tę perspektywę. Ludzie NZS nie chcieli jedynie naprawy systemu władzy – inaczej niż znaczna część członków Solidarności. Nie chcieli udawanej i kontrolowanej debaty publicznej (bowiem ta niekontrolowana, według wielu po obu stronach ówczesnej barykady, mogła naruszyć pryncypia systemu i zagrozić nierozerwalnym sojuszom wojskowym w ramach Układu Warszawskiego) – inaczej niż znaczna część inteligencji. Nie chcieli pozornej lub prawdziwej akceptacji komunistycznej rzeczywistości - inaczej niż spora część społeczeństwa, od ponad trzydziestu lat poddawana mechanizmom komunistycznej inżynierii strachu. NZS był organizacją ludzi o bardzo zróżnicowanych poglądach – a więc demokratyczną. Był zdecydowanie i po prostu antykomunistyczny – a więc antysystemowy. Chciał wolności i marzył o niepodległości.

Materiały o tematyce dotyczącej Niezależnego Zrzeszenia Studentów, są dostępne w portalu IPN przystanekhistoria.pl, na stronach Instytutu Pamięci Narodowej oraz na kanale IPNtv.