Podstawy prawne resocjalizacji nieletnich w ustawodawstwie polskim określa ustawa z dnia 9 czerwca 2022 r. o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich. Zgodnie z preambułą ustawy jej celem jest między innymi „umacnianie poczucia odpowiedzialności rodzin za przygotowanie dzieci do życia we wspólnocie, jako indywidualnie ukształtowanej jednostki oraz za wychowanie nieletnich na osoby świadome swych obowiązków rodzinnych i obywatelskich jest wspólnym dobrem całego społeczeństwa”.

Jednocześnie w preambule znalazł się zapis podkreślający znaczącą rolę rodziny w procesie wychowania młodego pokolenia zgodnie z przyjętym systemem wartości, cyt.: „uznając rodzinę za naturalne środowisko rozwoju człowieka oraz opierając się na zasadzie autonomii rodziny i pierwszoplanowej roli rodziców - matki i ojca - w przekazywaniu nieletnim wartości, zasad i niezbędnych wzorców, kierując się nadto prawem nieletnich do szczególnej troski i pomocy oraz zasadą subsydiarności, Rzeczpospolita Polska otacza rodzinę ochroną i wsparciem w wychowaniu, które respektując chrześcijański system wartości, za podstawę przyjmuje uniwersalne zasady etyki”.

Obowiązek przeciwdziałania demoralizacji nieletniego

Zgodnie z ustawą o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich każdy, kto stwierdzi istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego, w szczególności dopuszczenie się czynu zabronionego, naruszanie zasad współżycia społecznego, uchylanie się od obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki, używanie alkoholu, środków odurzających, substancji psychotropowych, ich prekursorów, środków zastępczych lub nowych substancji psychoaktywnych, zwanych dalej "substancją psychoaktywną";, uprawianie nierządu, ma społeczny obowiązek odpowiednio przeciwdziałać temu, a przede wszystkim zawiadomić o tym rodziców lub opiekuna nieletniego, szkołę, sąd rodzinny, Policję lub inny właściwy organ. Również każdy, kto dowie się o popełnieniu czynu karalnego przez nieletniego, ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym sąd rodzinny lub policję. Demoralizacja nieletniego może być podstawą zastosowania odpowiednich środków wychowawczych i poprawczych przez sąd rodzinny.

Przepisy ustawy stosuje się w zakresie postępowania w sprawach o demoralizację – wobec osób, które ukończyły 10 lat i nie są pełnoletnie; postępowania w sprawach o czyny karalne – wobec osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu 13 lat, ale przed ukończeniem 17 lat oraz wykonywania środków wychowawczych, środka leczniczego lub środka poprawczego – wobec osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby 21 lat.

Czytaj też: 43 lata temu rozpoczął się I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność”

Czym jest demoralizacja nieletniego?

Definicji demoralizacji jest wiele. Według słownika języka polskiego, demoralizacja to: „proces odchodzenia od obowiązujących wartości moralnych przejawiający się wzrostem przestępczości, korupcją i rozluźnieniem dyscypliny, ale też: jako działania powodujące u innych odchodzenie od takich wartości”. Do przejawów demoralizacji najbardziej zagrażających zdrowiu i prawidłowemu rozwojowi dzieci i młodzieży uznaje się narkomanię, alkoholizm i prostytucję. Zachowania młodych ludzi świadczące o postępującym procesie demoralizacji, takie jak wagary, ucieczki z domu, kradzieże, wandalizm, mogą być również przyczyną nawiązywania niewłaściwych kontaktów społecznych, na przykład z przedstawicielami grup przestępczych. W tym miejscu warto podkreślić, że zjawisko demoralizacji, będące formą niedostosowania społecznego ma ogromny zasięg. Jeśli spojrzymy na statystyki dotyczące dynamiki oraz struktury demoralizacji i czynów karalnych popełnionych przez nieletnich zauważymy, że obniża się przestępczość nieletnich, ale wciąż widoczny jest wzrost poziomu demoralizacji. W przestrzeni medialnej ukazuje się wiele informacji dotyczących patologicznych zachowań młodych ludzi, sytuacji i zdarzeń o charakterze dyskryminacyjnym, związanych ze stosowaniem przemocy.

Środki zapobiegania i zwalczania demoralizacji i przestępczości nieletnich jakimi dysponuje sąd rodzinny

Wobec nieletniego mogą być stosowane środki wychowawcze, środek leczniczy oraz środek poprawczy. Środkami wychowawczymi są: 1) upomnienie; 2) zobowiązanie do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody w całości albo w części, do zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, do wykonania prac społecznych, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym, w szczególności terapii uzależnień, psychoterapii, psychoedukacji, lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, do powstrzymania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób lub do zaniechania używania substancji psychoaktywnej; 3) nadzór odpowiedzialny rodziców albo opiekuna nieletniego; 4) nadzór organizacji społecznej, w tym organizacji pozarządowej, której celem statutowym jest praca z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, zapobieganie demoralizacji nieletnich lub pomoc w readaptacji społecznej nieletnich, pracodawcy albo osoby godnej zaufania udzielających poręczenia za nieletniego; 5) nadzór kuratora sądowego; 6) skierowanie do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej, w tym organizacji pozarządowej, lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją; 7) zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów albo pojazdów określonego rodzaju; 8) przepadek przedmiotów pochodzących z czynu zabronionego, przepadek przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego, przepadek równowartości przedmiotów pochodzących z czynu zabronionego lub przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego, przepadek przedmiotów, których wytwarzanie, posiadanie, obrót, przesyłanie, przenoszenie, przewóz lub przechowywanie jest zabronione, przepadek przedsiębiorstwa albo jego równowartości, przepadek pojazdu mechanicznego albo równowartości pojazdu, przepadek korzyści majątkowej albo jej równowartości lub przepadek przedmiotów czynów zabronionych; 9) umieszczenie w rodzinie zastępczej zawodowej specjalistycznej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim; 10) umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym; 11) umieszczenie w okręgowym ośrodku wychowawczym. Środkiem leczniczym jest umieszczenie w zakładzie leczniczym, w którym są udzielane nieletnim świadczenia zdrowotne z zakresu opieki psychiatrycznej, natomiast środkiem poprawczym jest umieszczenie w zakładzie poprawczym. Jak widać, wachlarz środków jakimi dysponuje sąd rodzinny w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji i przestępczości nieletnich jest bardzo bogaty i jednocześnie otwarty.

Czytaj też: Zygmunt Berdychowski: Świat powoli Europie odpływa

Rządy Prawa i Sprawiedliwości przyniosły widoczną poprawę systemu zapobiegania demoralizacji i zwalczania przestępczości nieletnich

W okresie sprawowania władzy przez PIS widoczna była tendencja spadkowa, stwierdzonych przestępstw dokonywanych przez osoby nieletnie. Jak wskazują statystyki – „w tym czasie liczba czynów karalnych, w których sprawcą była osoba nieletnia, spadła z poziomu 28,7 tys. w 2015 roku do 18,4 tys. w 2022 roku (spadek o 35,7 proc.)”. Powyższe statystki świadczyć mogą o realizacji właściwej strategii profilaktycznej wobec nieletnich, w celu skutecznego zapobiegania ich demoralizacji. Warto podkreślić, że działania decydentów w tym zakresie ukierunkowane były na zaangażowaniu całego społeczeństwa w proces przeciwdziałania demoralizacji nieletnich. Co istotne – włączenie rodziny, szkoły, społeczności lokalnej, czy środków masowego przekazu pozwoliło PIS na wypracowanie odpowiednich procedur zabezpieczających proces resocjalizacji młodych ludzi, którzy z różnorodnych przyczyn zeszli z drogi życia społecznie akceptowanej. Z pewnością zrozumienie wszystkich mechanizmów, które wpływają na proces wychowania dzieci i młodzieży mających problemy z przyswajaniem norm społecznych, wchodzących w konflikt z prawem, pozwoli uczynić proces wychowania bardziej skutecznym. W tym zakresie istotne wydaje się zastosowanie wobec nieletnich specjalnej organizacji nauki, metod pracy, wychowania, pomocy psychologiczno-pedagogicznej i resocjalizacji, pozwalających na skorygowanie zachowań niepożądanych zarówno w sensie społecznym, jak i indywidualnym.

Przymusowa relokacja nielegalnych migrantów, która stała się faktem dzięki działaniom „koalicji 13 grudnia"; – bez wątpienia będzie jednym z głównych czynników zwiększających przestępczość nie tylko wśród nieletnich

Współczesna praktyka resocjalizacyjna ukierunkowana na zasoby osób niedostosowanych społecznie, chętnie korzysta z konkretnych programów wychowawczo-profilaktycznych, umożliwiających nieletnim nabywanie umiejętności życiowych i społecznych pozwalających na prawidłowe funkcjonowanie w środowisku rodzinnym i społecznym. Włączenie nieletnich niedostosowanych społecznie w proces resocjalizacji poprzedzony jest zatem rozpoznaniem ich indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych, możliwości psychofizycznych, czy wreszcie zainteresowań. Jednocześnie, współpraca z rodzicami, poradniami specjalistycznymi, instytucjami państwowymi i samorządowymi, kulturalnymi i sportowymi, których celem statutowym jest działalność wychowawcza może przynieść wymierne korzyści, zarówno w sferze wychowawczej, jak i resocjalizacyjnej nieletnich.

Widoczny od kilku miesięcy narastający proces dezorganizacji społecznej i ekonomicznej bez wątpienia sprzyjać będzie destrukcji relacji międzyludzkich. Bez wątpienia taki stan rzeczy wpływać będzie również na modyfikację funkcji i ról społecznych młodzieży, w tym na załamanie wspólnych definicji wartości społecznych.

Na zakończenie należałoby się zastanowić, czy obecne warunki społeczno- ekonomiczne (kulturowe i polityczne) sprzyjać będą zmniejszeniu zaangażowania nieletnich w działalność przestępczą. Wyniki badań naukowych wskazują, że wzrost stopy bezrobocia, a także ubóstwa może prowadzić do wzrostu ilości przestępstw, dokonywanych zwłaszcza przeciwko mieniu. Warto zwrócić uwagę, że sprawcami powyższych czynów zabronionych w dużej mierze są osoby nieletnie.

Inny problem wpisujący się w proces dezorganizacji społecznej i ekonomicznej, to kryzys związany z przymusową relokacją nielegalnych migrantów. W chwili obecnej w krajach Zachodu grupy młodych, bezrobotnych i agresywnych mężczyzn z krajów muzułmańskich to coraz częstszy widok na ulicach. Media z całej Europy informują o incydentach z udziałem nielegalnych migrantów siejących postrach wśród mieszkańców Niemiec, Francji, Anglii oraz innych państw europejskich.

Trudno oczekiwać, że problem, z którym w ostatnich latach boryka się Europa Zachodnia w wyniku nieprzemyślanej polityki migracyjnej, nie wpłynie na pogorszenie się stanu bezpieczeństwa w Polsce. Przymusowa relokacja nielegalnych migrantów, która stała się faktem dzięki działaniom „koalicji 13 grudnia"; – bez wątpienia będzie jednym z głównych czynników zwiększających przestępczość nie tylko wśród nieletnich. Efekty tej polityki widoczne są już dzisiaj.

Czytaj też: [najnowszy sondaż] KO na czele, duży wzrost poparcia dla PiS