W pierwszej połowie XX wieku Berlin należał niewątpliwie do tych metropolii, w których historia zakręciła najwięcej piruetów. Zostawmy na boku kuszące wizje historii alternatywnej, prowokujące do zadania pytania, czy losy Republiki Weimarskiej mogły się potoczyć inaczej. Zresztą coraz częściej padają dziś przekonujące dla historyków argumenty, że prawdopodobnie by nie mogły. 

W odczuciu większości Niemców weimarska demokracja poniosła klęskę. Proklamacja Drugiej Rzeszy w 1871 r. była dla nich spełnieniem marzeń, dowartościowując ich poczuciem dumy i przekonaniem, że wreszcie zajęli miejsce godne wielkiego narodu. Miejsce, z którego Niemcy wcześniej były przez stulecia wyzute wskutek rozbicia na osobne małe księstwa. Przy czym po  pierwszej wojnie światowej nasi zachodni sąsiedzi nie chcieli bynajmniej zrezygnować ze swojej potęgi, nie zastanawiając się nad tym, czy zbudowali ją wcześniej na kolonizowaniu słabszych państw (również tych ościennych). 

Poczucie klęski oraz bóle fantomowe, wynikające z utraty wschodnich terytoriów, przywiodły Niemców pod koniec lat 20. do przekonania, że należy dawną świetność odzyskać, choćby kosztem udzielenia bezwarunkowego poparcia furiatowi z Austrii. Ten zaś potrafił umiejętnie zarządzać ich rozhuśtanymi rojeniami o „wielkoniemieckim” mocarstwie. Tak czy inaczej – kres epoki kajzerowskich Niemiec, porażka Weimaru tudzież powołanie Trzeciej Rzeszy – to wszystko nałożyło się także na palimpsestowy charakter dziejów międzywojennego Berlina. 

Świadectwo tychże przemian w stolicy można odnaleźć w wielu publicystycznych reportażach z tych czasów. Warto wymienić choćby tak wybitnych niemieckich pisarzy jak Kurt Tucholsky czy Erich Kästner. Przewrót polityczny w Niemczech, skutkujący kolejną katastrofą i kolejnym zerwaniem ciągłości, wzbudził jednak także zainteresowanie w Polsce. Przed wyborami w 1933 roku w polskich redakcjach zaistniało zapotrzebowanie na informacje zza zachodniej granicy. Wiodące warszawskie pisma jak „Wiadomości Literackie” delegowały do Berlina swoich korespondentów i niekiedy – szczęśliwym trafem – mistrzów literackiej eseistyki. Krakowski „Ilustrowany Kuryer Codzienny” wysłał do Niemiec swojego felietonistę Zygmunta Nowakowskiego, znakomitego pisarza i aktora, dyrektora Teatru im. Juliusza Słowackiego. 

Wyborne reportaże autora „Gałązki rozmarynu” zostały opublikowane już w 1933 r., w zbiorze zatytułowanym „Niemcy à la minute”. Kilka lat temu zawarte w nim teksty zostały udostępnione polskim czytelnikom w poszerzonym wydaniu pt. „Za zamkniętymi drzwiami”. Warto o nich przypomnieć, nie tylko z okazji 130. rocznicy urodzin Zygmunta Nowakowskiego. 

Niektórzy badacze, którzy ulegli modom dekonstruktywizmu „za wszelką cenę”, dostrzegają w jego reportażach stylistyczne „niedociągnięcia”. Miejscami rzeczywiście trudno nie zauważyć ich roboczego charakteru. Tyle że sprawozdawcze teksty są zawsze doraźne, właśnie w tym ich cały urok. Rys korespondencji krakowskiego pisarza odzwierciedla niemieckie realia tatmejszej epoki lepiej, niż gdyby zostały one przed ich opublikowaniem poddane obróbce filologicznych „cenzorów”. Zresztą Nowakowski o tym doskonale wiedział, był bowiem sam doktorem polonistyki. Aby uchwycić dokonujące się na jego oczach przejście ze swobodnego ducha Republiki Weimarskiej na restrykcyjny i zbrodniczy ustrój hitlerowskich Niemiec, musiał pisać dokładnie w ten sposób.

Wysłannik „Ikaca” przybył do Berlina w 1933 r., kiedy kryzys gospodarczy pogłębił doznane w Wersalu upokorzenia i gdy zagraniczna prasa zaczęła przypisywać Hitlerowi zamiar zaostrzenia retoryki.

Przecież to... rewolucja! Tak. Oto najodpowiedniejsze słowo, którego szukałem na próżno. Rewolucja. W tej chwili nabiera tempa, wzmaga się, ogarnia błyskawicznie wszystkie dziedziny życia i wszystkie kraje Rzeszy. Rewolucja ducha, a zarazem wielkie pranie.  

- zauważa Nowakowski.

Krakowski korespondent okazuje się uważnym obserwatorem metamorfoz, które na jego oczach zaczynają w zawrotnym tempie wypełniać miejską przestrzeń Berlina. W założeniu hitlerowców symboliczne odcięcie się Trzeciej Rzeszy od Republiki Weimarskiej miało być widoczne od razu, bez taryfy ulgowej.

Nagle podniosłem głowę i zobaczyłem chorągiew ze swastyką. Rano nie było jej na tym gmachu... Na tamtym także... I na tamtym... Przecież nie dalej jak przed godziną przechodziłem tą ulicą! Nie mylę się! Ulica była szara. Teraz jest czarna, biała i czerwona. Stało się to niesłychanie nagle. W ciągu chyba kilku minut.

- pisze polski reporter.

Prawie dokładnie 88 lat temu, niemal z dnia na dzień, na ulicach stolicy Niemiec pojawiły się emblematy partii NSDAP oraz niezliczona ilość plakatów z antysemickimi hasłami, szerzonymi przez dzieci w brunatnych koszulach. Nowakowski szybko dostrzegł, że wymierzona w Żydów propaganda stanowi nieodłączny element nowej niemieckiej ideologii, zwiastującej najgorsze z możliwych nieszczęść.

Oni już mieli plan gotowy. I teraz idą na pewniaka. W tej czystce nie pominą niczego, żadnej nawet najmniejszej części frontu i oficyn. Prasa i sąd, kliniki i operetka, radio i sport. Wszystko, wszystko! Gdy patrzę na to olbrzymie miasto, mam wrażenie, że zaaplikowano jakąś gigantyczną lewatywę kalibru co najmniej Grubej Berty

- czytamy.

Nowakowski oczywiście widzi, że nie wszyscy berlińczycy są omamieni ideologią Hitlera. Już wtedy zaskakuje go jednak daleko posunięta bierność i obojętność wielu Niemców wobec represji, które dotykały Żydów. W 1933 r. korespondent „Ikaca” uchwycił w swoich tekstach atmosferę, która kilka lat później była już dla wielu mieszkańców stolicy „normalnością”. Kiedy w 1942 r. umundurowani naziści zapędzali żydowskich mieszkańców ulicami dzielnicy Moabit na dworzec Westhafen, „aryjscy” sąsiedzi zamykali okna, by nie słyszeć ich krzyków. Brak przejawu jakiegokolwiek oporu wobec scen przemocy, rozgrywających się latami na stołecznych podwórkach, był coraz bardziej uderzający.

Uwadze wnikliwego dziennikarza z Krakowa nie mógł umknąć jeszcze inny fakt. W hitleryzmie argument estetyczny został zaprzężony w służbę polityki umundurowanych zwyrodnialców, co nie mogło się nie odbić na kulturowym pejzażu stolicy. Przed 1933 r. Berlin tętnił życiem, a jego bary i kabarety przyciągały ludzi z całej Europy. O ile jeszcze w latach 20. polscy pisarze zgodnie podkreślali różnorodność mieszkańców znad Sprewy (wiernie odrysowaną przez Toma Tykwera w serialu „Babylon Berlin”), o tyle już po przejęciu władzy przez narodowych socjalistów Nowakowski przyjmuje z zaskoczeniem do wiadomości:

Twarze ich są banalne, powiedziałbym – jednakowe. 

W roku 1933 wielu Niemców upoiło się swoją euforią i przestraszyło zarazem jej skutków, co wpędziło ich w stan częściowej apatii. Było jednak już za późno, aby zatrzymać wzbierającą lawinę brunatnego terroru:

Gdy obcy idzie ulicą i to nawet główną, coraz częściej zaczepiają go natrętne wzroki. Szukają opaski na ramieniu, potem kontrolują klapę marynarki. A kończą na nosie... 

Zygmunt Nowakowski odnotowuje, że – obok biernych i zmuszonych do emigracji osób – miliony Niemców ujrzało w Hitlerze wyczekiwanego z utęsknieniem przywódcę, mającego przywrócić im utracony „honor”. Sam Führer chętnie podchwycił puszczoną przez naród piłkę.

Hitler ma prosty język, naiwność, a zarazem technikę proroków. Ma również ich niezawodną rutynę. Mówi w kółko to samo. Ale są ludzie, którzy porównują go z... Goethem. W każdym razie musi to być wielki magik. Kobiety mdleją, dostają ataku histerii. Całują szklankę, z której pił wodę... Zjawia się na estradzie, poprzedzony trabantami, głosem i pieśnią. Włada tłumem. Hipnotyzuje i podnieca zarazem

- pisze Nowakowski.

Pisarz znad Wisły potrafił już w 1933 r. zarysować sylwetkę nazistowskiego dyktatora celniej, niż niektórzy jego powojenni biografowie.   

Hitler rozumuje naiwnie, myśli prymitywnymi kategoriami, dąży do upraszczania najbardziej skomplikowanych zjawisk. Jest genialnym dyletantem

- czytamy w zapiskach „Niemcy à la minute”.

Podczas swojego trzytygodniowego pobytu w Niemczech Zygmunt Nowakowski wybrał się jeszcze do Lipska, Kolonii i Monachium. A jednak tylko w Berlinie, gdzie do dziś kontrastują ze sobą cienie różnych epok, pisarz mógł niczym w soczewce odczytać zachodzące w Niemczech zmiany i napisać genialne w swoim profetyzmie reportaże. Dla niektórych dopiero dziś odsłaniają one swoje znaczenie, podobnie zresztą jak późniejsze teksty Nowakowskiego, w których felietonista londyńskich „Wiadomości” wśród łomotu komunistycznych zagłuszarek podnosił żarliwy protest przeciwko ustrojowi Polski Ludowej.